Nếu có cơ hội, theo bạn, tôi có nên rút khỏi quỹ hay không?

Quỹ mà tôi nói đến là Quỹ Bảo hiểm Xã hội (VSS). Băn khoăn của tôi có lẽ cũng là mối bận tâm của hàng triệu lao động, khi dự thảo Luật Bảo hiểm Xã hội sửa đổi đang được lấy ý kiến. Đề xuất được nhiều người quan tâm nhất là quy định chỉ cho phép rút 50% số thời gian đóng góp, nếu người lao động lựa chọn rút một lần.

Dưới góc độ quản lý nhà nước, có lý do chính đáng cho đề xuất đó. Việt Nam đang bước vào thời kỳ dân số già, và nếu hệ thống BHXH không thay đổi, nhà nước sẽ khó gồng gánh nổi kinh phí an sinh xã hội ngày càng tăng. Việc người lao động và chủ lao động đóng đúng và đủ BHXH sẽ góp phần gia cố mạng lưới phúc lợi, đảm bảo quá trình chuyển đổi từ dân số trẻ sang dân số già diễn ra thuận lợi.

Thế nhưng với đa phần người lao động, không mấy ai bận tâm đến câu chuyện vĩ mô. Một bộ phận coi bảo hiểm xã hội là khoản tiền tiết kiệm đề phòng bất trắc. Điều này lý giải cho mức tăng đột biến về số lượng rút bảo hiểm một lần trong hai năm qua, khi ảnh hưởng từ đại dịch và làn sóng sa thải nhân công khiến nhiều người cần tiền để trang trải khó khăn trước mắt, hay gây dựng lại cuộc sống hậu thất nghiệp.

Với một số người khác, bảo hiểm xã hội là gánh nặng, bởi họ mất đi một phần thu nhập hàng tháng mà chưa biết lợi lộc về sau ra sao. Họ ưu tiên thu nhập trước mắt, thay vì thu nhập tương lai. Vì thế, họ thậm chí chấp nhận việc doanh nghiệp trốn đóng bảo hiểm xã hội, dù trên lý thuyết điều này gây thiệt hại cho chính họ.

Những quan điểm này lý giải vì sao tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội chỉ dừng lại ở mức 38% lực lượng lao động, và số người rút một lần tăng kỷ lục trong hai năm qua.

Tôi không nghĩ người lao động không quan tâm đến lương hưu khi về già. Có sổ hưu là một thứ quyền lợi mang tính ám ảnh với người Việt kể từ thời bao cấp. Nhưng ngược lại, chính vì điều này, họ buộc phải cân nhắc giữa nhu cầu hiện tại và ích lợi tương lai với khoản tiền của mình. Cách vận hành của hệ thống bảo hiểm xã hội hiện tại, đặc biệt là Quỹ Bảo hiểm Xã hội (VSS), chưa khiến cho người lao động yên tâm.

Đầu tiên, dù là một trong những quỹ có tỷ lệ đóng góp cao nhất châu Á, VSS không có sự minh bạch và trách nhiệm giải trình cần thiết. Bạn sẽ thất vọng nếu thử tìm kiếm thông tin hoạt động trên trang chủ của quỹ, dù với danh nghĩa là nhà đầu tư hay khách hàng.

VSS không công khai báo cáo tài chính giải thích cách thức quản lý và đầu tư, lợi nhuận và thiệt hại, tương xứng với một quỹ có quy mô hàng chục tỷ USD. Theo quy định, Kiểm toán Nhà nước kiểm toán quỹ ba năm một lần, và chỉ đến lúc đó một số thông tin tài chính mới được cung cấp qua báo chí. Khoảng mù về thông tin này, cùng những cảnh báo về khả năng vỡ quỹ, làm tăng thêm những lo lắng về mất sổ hưu hay tiền lương không đuổi kịp lạm phát của người lao động.

Sẽ ít nhà đầu tư khôn ngoan nào bỏ tiền cho một sản phẩm như vậy trên thị trường tài chính. Nhiều người lao động cũng thế, nếu họ có lựa chọn khác.

Thứ hai, một hệ thống an sinh xã hội hiệu quả cần mang tính công bằng. Bởi ngay cả với những người không có lương hưu, nhà nước vẫn phải bỏ ra một khoản kinh phí nhất định để hỗ trợ khi họ về già. Số người già không có lương hưu ước tính rơi vào khoảng 13 triệu người vào năm 2030.

Hiện nay, chế tài đảm bảo việc đóng góp đúng và đủ bảo hiểm xã hội còn rất hạn chế. Theo thống kê của VSS, trong khoảng 480.000 doanh nghiệp đang hoạt động và có đăng ký mã số thuế trong năm 2015, chỉ có 199.500 doanh nghiệp tham gia BHXH, chiếm khoảng 42% tổng số. Nợ đọng BHXH tính đến cuối năm 2022 lên đến 13 nghìn tỷ đồng. Con số này chưa tính đến lao động phi chính thức trong khu vực chính thức - những người làm việc trong các cơ sở kinh doanh, cơ quan, tổ chức có đăng ký nhưng không được hưởng BHXH. Theo thống kê, lực lượng này rơi vào khoảng 6,4 triệu người tính đến năm 2016.

Nguyên nhân chính của thực trạng trên bắt nguồn từ năng lực giám sát và quản lý của VSS. Toàn ngành BHXH có khoảng 1.500 người làm nhiệm vụ thanh tra - kiểm tra, tính trung bình mỗi cán bộ phụ trách khoảng 100 nghìn lao động. Việc giám sát là bất khả thi. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) khuyến nghị tỷ lệ này nên rơi vào khoảng từ 1.000 đến 2.000 lao động cho mỗi cán bộ.

Một vấn đề nữa là hệ thống BHXH hiện tại vận hành với chức năng của một cơ quan quản lý nhà nước, thay vì một dịch vụ đặt mục tiêu phụng sự khách hàng lên trên hết. Dù có nhiều cải tiến, thủ tục hành chính về BHXH cho cá nhân, tổ chức vẫn gồm 25 thủ tục. Hàng người dằng dặc chờ lấy BHXH một lần ở nhiều địa phương là minh chứng cho sự rườm rà và nhiêu khê đó.

Nếu hoạt động như một dịch vụ, VSS có thể đa dạng hóa danh mục và cá nhân hóa quyết định đầu tư tùy theo nhu cầu của người lao động. Hiện tại, phần lớn quỹ (khoảng 86%) được nhà nước vay thông qua các khoản vay trực tiếp tới ngân sách hoặc mua trái phiếu chính phủ. Phần còn lại được gửi vào các ngân hàng thương mại lớn dưới hình thức cho vay hoặc gửi tiết kiệm.

Thay vì hạn chế, VSS nên nới rộng các trường hợp được rút BHXH một lần sang các nhu cầu cấp thiết khác của người lao động như mua nhà ở, chăm sóc sức khỏe, hay đầu tư giáo dục cho con cái. Đây là điều mà những quỹ BHXH thành công trong khu vực Đông Nam Á như Singapore và Malaysia đã thực hiện từ lâu.

Bảo hiểm xã hội trước tiên và trên hết là quyền lợi của người lao động. Thay vì tập trung tranh cãi về việc nên giữ hay nên rút, sửa đổi lần này cần hướng đến việc phụng sự tốt hơn người lao động và doanh nghiệp. Nếu thấy quỹ vận hành minh bạch, hiệu quả, quyền lợi được đảm bảo, tôi tin ai cũng muốn giữ "tấm lưới an sinh" của mình cho tuổi già. Làm được điều đó, nghĩa vụ về BHXH sẽ được thực hiện mà không cần bất kỳ quy định áp đặt nào.

Nguyễn Khắc Giang

Họa sĩ Nguyễn Xuân Tiệp sinh ra và lớn lên tại Hà Nội trong một gia đình nghệ sĩ có tiếng. Bố ông là nhạc sĩ, họa sĩ Nguyễn Đình Phúc. Mẹ ông là bà Trần Thị Bảo, nhà pha chế mầu tại Xưởng phim hoạt hình Việt Nam và anh trai là nhạc sĩ Nguyễn Việt Bình.

Tục ngữ có câu: “Con nhà tông chẳng giống lông cũng giống cánh”. Không biết ông giống được cha mẹ mình đến đâu, song có một điều thú vị là trong bài hát “Lời du tử” của nhạc sĩ Nguyễn Đình Phúc sáng tác năm 1944 có câu “…Ta buồn chỉ có mình ta…”, trong bài hát “Độc hành” của nhạc sĩ Nguyễn Việt Bình có câu “…độc hành, độc hành, chỉ mình ta…” và triển lãm của họa sĩ Nguyễn Xuân Tiệp đã hai lần mang tên “Độc thoại”.

Cái cô đơn ấy, cô đơn trong “Lời du tử”, trong “Độc hành” và trong “Độc thoại” phải chăng là nỗi cô đơn muôn thủa của người nghệ sĩ nói chung và của nhạc sĩ và họa sĩ nói riêng? Có lẽ trong cô đơn, người nghệ sĩ, người cầm bút được thăng hoa để có thể tạo ra những tác phẩm để đời, bất hủ? Ta hãy lắng nghe tâm sự của họa sĩ Nguyễn Xuân Tiệp: “Đi vào hướng nội. Càng tìm thấy ngã của mình bao nhiêu lại càng cô đơn bấy nhiêu. Khi cô đơn ngập tràn cũng là lúc trở nên cô độc. Phải chăng đến, thấu hiểu cô đơn, nằm mật với cô độc, người nghệ sĩ có đủ đức tin để tạo ra một thế giới nghệ thuật mới”. Chính vì thế 5 tháng sau triển lãm Độc thoại lần thứ nhất, bây giờ ông lại tiếp tục ra mắt triển lãm Độc thoại lần thứ 2.

Độc thoại số 32, chất liệu tổng hợp.

Với người xem, tranh của họa sĩ dường như không cô đơn mà cũng chẳng cô độc vì không ít người thấy mình trong bức Độc thoại số 32 ở trên. Còn đâu là mũi với miệng? Các cơ mặt cứ cuồn cuộn chen chân di chuyển không ngừng. Nhưng rồi khuôn mặt, những mớ tóc mang hình cành cây mềm mại được vuốt ngược lên và tỏa ra theo hình chữ V nằm trọn trong những mảng mầu trắng làm dịu đi rất nhiều cơn thịnh nộ trước những điều ngang trái. Khuôn mặt đầy biểu cảm, ấn tượng này là một phần của cuộc sống bởi trong cuộc sống luôn có nó, thấy nó.

Độc thoại số 17, màu nước trên giấy Dó.

Hơn 30 tác phẩm trình làng lần này của họa sĩ Nguyễn Xuân Tiệp được vẽ trên giấy Dó và chất liệu tổng hợp. Tranh Độc thoại số 32 rất đẹp. Tuy vậy, tranh giấy Dó vẫn là sở trường của ông. Bức tranh Độc thoại số 17 lại mát mắt, dễ chịu, do hình, ý, kỹ thuật vẽ trên giấy Dó và mầu sắc hòa quyện vào nhau đến lạ kỳ. Đôi mí mắt khép lại như trạng thái người đang ngủ, đang tận hưởng những cung bậc êm dịu của cuộc sống và những thành quả của lao động do chính đôi bàn tay con người mang lại.

Ngoài ra triển lãm còn giới thiệu hơn 30 tác phẩm đặc sắc khác nữa của họa sĩ Nguyễn Xuân Tiệp. Triển lãm mở cửa đến 21/5/2016.

Hoàng Hoa Mai